KIYÂM Bİ-NEFSİHİ-ZATİHİ

Kendi özü gereği varolan. Kıyam bi-zatihi de denir. Allah’ın Tenzihat ya da Sıfat-ı Selbiye (Allah’ın soyutlama, olumsuzlama yoluyla ulaşılan sıfatları) denilen sıfatlarındandır. Allah’ın bizzat varolduğunu, varolmak için başka bir varlık ya da nedene muhtaç olmadığını dile getirir.

Allah dışındaki varlıklar özleri gereği değil başka bir varlık ya da nedene bağlı olarak vardırlar. Varolmak için ikamet edecekleri bir mekana, içinde bulunacakları bir yere (mahal), kendilerini seçecek bir seçiciye ya da icad edecek bir mucide ihtiyaç duyarlar.

Böyle bir neden olmadıkça varolmaları düşünülemez. Bu nedenle Allah dışındaki tüm varlıklar kıyam biğayrihi (başkasıyla varolan) varlıklardır. Allah, varlıklara ait niteliklerden münezzehtir. Bu nedenle O’nun kendi özü gereği varolması gerekir. Bu gereklilik Allah için vücub (zorunluluk) ifade eder. Aksi durumda Allah’ın diğer varlıklara benzemesi, onlar gibi başka bir nedene bağımlı (muhtaç) olması gerekir ki, Allah için böyle birşey düşünülemez. Bu nedenle Allah’ın varlığı vâcibu’l-vücud (varlığı zorunlu) olarak tanımlanır. Varlığı zorunlu olan Allah, diğer varlıkların varlık varoluş nedenidir.

Başka bir deyişle tüm evren ancak Allah’ın varlığı nedeniyle, O’nun yaratması, varetmesiyle vardırlar. Varolmaları Allah gibi zorunlu (vacib) olmadığı için varlıkları “mümkün” olarak nitelenir, eş deyişle varlıkları ile yoklukları arasında bir fark yoktur.

Allah’ın varlığının zorunluluğu ve kendindenliği Kur’an’da tenzih, soyutlama yoluyla ortaya konulur. Tevhîd inancını özetleyen ihlas Sûresi Allah’ın birliğini, doğmak ve doğurmak gibi yaratılmışlara özgü niteliklerden yüce olduğunu, hiçbir varlığın O’nun dengi olamayacağını belirtirken O’nun “Samed” olduğunu da vurgular. Samed, müfessirlere göre, tüm varlıkların varlık ve bekalarının Allah’a bağlı olduğunu, her şeyin O’na muhtaç bulunduğunu, O’nun ise hiçbir şeye bağımlı ve muhtaç olmadığını, her şeyin yöneleceği, yardım dileyeceği tek varlık olduğunu dile getirir. Allah’ın varlıklardan aşkınlığı, münezzeh oluşu, muhtaç olmayışı “Ey iman edenler, siz Allah’a muhtaçsınız. Allah ise müstağnidir (hiçbir şeye muhtaç; değildir)” (el-Fatır, 35/15) ve “Allah, âlemlerden müstağnidir” (el-Ankebut, 29/6) gibi âyetlerle de sık sık vurgulanır.